Gıda fiyatları rekor kırarken tarım birlikleri borç batağında

Ali Rıza Karasu
Zaman
14 Eylül 2008,Pazar

Dünyada gıda fiyatları hızla artarken, çiftçiyi desteklemek için kurulan tarım satış kooperatifleri batmanın eşiğine geldi. İstikrara rağmen yaşanan borç batağı, tarım birliklerinin iyi yönetilememesine bağlanıyor.

"Bizi bu hale hükümetler getirdi." savunmaları dikkate alınıp 7 yıl önce 3 milyar YTL'lik borçları silinen ve ardından özerkleştirilen kooperatifler yine hükümetten af bekliyor. Silinmesi veya ertelenmesi istenen borç miktarının faiziyle birlikte 1 milyar YTL'yi bulacağı hesaplanıyor. Türkiye'de faaliyet gösteren 17 tarım birliğinden birçoğu, aldıkları kredileri üç yıldır ödeyemiyor, borçları Yeniden Yapılandırma Kurulu aracılığıyla erteleniyordu. Kurul bu yılın sonunda tasfiye edilecek. Birliklerin destekleme fonundan aldıkları krediler de kesilecek. Sanayi Bakanlığı, yeni dönem için yasa tasarısı hazırlıyor. Kooperatifler de tasarıda borçların ele alınmasını istiyor. Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği Başkanı Cahit Çetin'e göre, borç ertelemesi birliklere yeni bakış açısı getirecek. Ancak özel sektör ayakta. Ege Zeytinyağı Birliği Başkanı Ali Nedim Güreli, borçlar silinirse Rekabet Kurulu'na gideceklerini söylüyor. Yeniden Yapılandırma Kurulu eski üyesi ve AK Parti İzmir Milletvekili Tuğrul Yemişçi de batağı birliklerin iyi yönetilmemesine bağlıyor: "Özel sektör kâr ederken onların zarar etmesi kabul edilemez. Borçları silinirse bu birlikler asla düzelmez."

Türkiye ekonomisinin 2002 yılından itibaren 26 çeyrek üst üste büyüdüğü bir ortamda, borçları sıfırlanmasına rağmen stratejik ürünlerde faaliyet gösteren birliklerin borç batağına girmesine anlam verilmiyor. Birliklerin faaliyet gösterdiği ürünler Türkiye'nin geleneksel ihraç ürünleri arasında yer alıyor. Birliklerle aynı ürün grubunda hizmet veren özel sektör firmaları başarılı çalışmalarda bulunuyor. 2000 yılında özerkleşen tarım satış kooperatiflerine kredi, Yeniden Yapılandırma Kurulu'nun (YYK) onayıyla Destekleme Fiyat İstikrar Fonu'ndan (DFİF) veriliyor. Kurulun süresi yıl sonunda doluyor. Bu durumda borç ve alacaklar Hazine'ye geçecek. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın bundan sonraki dönemi kapsayacak yasa tasarısında birlikler borçların silinmesini öngören maddelerin de yer almasını talep ediyor.

Türkiye'de faaliyet gösteren 17 tarım satış kooperatifi, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılan protokolle 2000 yılında, 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkındaki Kanun'la özerkleştirildi. Kanunun hazırlık aşamasında birlik yöneticilerinin, "Bilançolarımızı siyasiler bozdu. Zararın sebebi hükümetler olduğu için borçları sineye çekin." itirazları dikkate alınarak, Mayıs 2001 dönemi öncesine ait borçlar silindi. Fiyat İstikrar Fonu'ndan aldığı kredileri son üç yıldır ödemeyen birliklerin borcu, Bakanlar Kurulu kararıyla erteleniyordu. Yapılandırma Kurulu'nun yıl sonunda tasfiye edilmesi halinde birlikler söz konusu kredilerden yararlanamayacak. Kredibiliteleri yeterli olmadığı için de bankalardan kredi bulmalarının mümkün olmadığı belirtiliyor. Şu ana kadar verilen kredilerin alacaklısı ise Hazine. Alacak 6183 sayılı yasayla Maliye Bakanlığı'na devredilecek. Maliye'nin, alacağını 36 aya varan eşit taksitler halinde veya haciz yoluyla tahsil etme hakkı bulunuyor. Buna karşılık 13 birlikten bazıları, öncelikle silme istiyor.

Bazı birlikler ise sadece erteleme talebinde bulundu. Erteleme için istenen süre, üç yıl geri ödemesiz 10 yıllık vadeyi oluşturuyor. Fiskobirlik'in borçlarının silinmesi için farklı bir yol izlenmişti. Fındığın arz fazlası ürün kapsamına alınması sebebiyle borçları çeşitlilik gösteriyor. Yağlık kararnameleri yoluyla 1 milyar 464 milyon YTL'si mahsuplaştırıldı. 313 milyonu özel bankalara, 94 milyon YTL'si de kalan borç olmak üzere toplam 1 milyar 872 milyon yeni lira tutarındaki borcu silindi. Yedi yıl aradan sonra yeniden borç silme veya erteleme talebinde bulunmaları, tarım satış kooperatifleri birlikleriyle aynı ürün grubunda faaliyet gösteren özel sektör firmalarını rahatsız etti. Ege Zeytin ve Zeytinyağı Birliği Başkanı Ali Nedim Güreli, birliklere yeni bir imtiyaz tanınmasının haksız rekabete girdiğini belirtiyor. 'Tarım satış kooperatifleri batıyor' denilerek yeni bir düzenleme yapılamayacağını öne süren Güreli, kooperatiflere borç erteleme imkânının sunulması halinde, aynı imkândan özel sektör firmalarının da yararlandırılması gerektiğini ifade ediyor: "Bugüne kadar sektörde birçok özel firma, krizler ve sıkıntılar yüzünden battı. Bu firmaların borcu niçin silinmedi veya ertelenmedi?" Konu hakkında Sanayi ve Ticaret ile Tarım ve Köyişleri bakanlıklarına başvurduklarını belirten Güreli, önümüzdeki günlerde de iki bakanlığın bünyesindeki alt komisyonlara bilgi vereceklerini dile getirdi. Birlik konu hakkında Rekabet Kurumu'na da bilgi vermeye hazırlanıyor.

Borçlu birlikler kapatılacak

Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Cahit Çetin ise yeni yasa tasarısını, özerkleştirme döneminin borç erteleme dışında aksayan yönlerini tam olarak yansıtmadığı görüşünde. "Zarar sanki birlik yönetimlerinin hatası gibi görülüyor. Özerkleştirmeyle ortaya konan model hiç irdelenmemiş." diyen Çetin, birliklerin yeni bir bakış açısına kavuşturulması gerektiğini bildiriyor. Eski YYK üyesi ve AK Parti İzmir Milletvekili Tuğrul Yemişçi de birliklerin yeniden borç batağına girmesini, kötü yönetilmelerine bağlıyor. Birliklerle aynı ürünleri alan özel sektör firmalarının çok ciddi kârlar elde ettiğini vurgulayan Yemişçi, "Özel sektör kâr ederken birliklerin zarar etmesi kabul edilebilir bir durum değil." diyor. Geçmiş dönemde borçları silinen birliklerin yeniden af istemesinin doğru olmadığını anlatan Yemişçi, "Zararın sebeplerini biraz da kendilerinde arasınlar. Borcun silinmesiyle birlikler düzelmez." diyor.

Yeni yasama döneminde Meclis alt komisyonunda ele alınması beklenen tasarı, 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkındaki Kanun'da değişiklikler içeriyor. Borçlarla ilgili düzenlemenin yanı sıra birlik yönetimlerinin sorumluluğunu artırıyor. Yönetim kurullarını seçen genel kurullara da sorumluluk yükleyen tasarı, üç yıl üst üste zarar eden kooperatiflerin, iki yıllık geçiş döneminden sonra kapatılmasını öngörüyor. Tuğrul Yemişçi ise beş yıla varan bu süreci çok uzun buluyor ve üç yılın sonunda kapatılması gerektiğini söylüyor.

700 bin çiftçi ortak

İlk birlik 1914'te Aydın İncir Müstahsilleri Ortaklığı ile kuruldu.

Tarım Satış Kooperatifleri asıl kimliklerini 1935 yılında yürürlüğe giren 2834 sayılı kanun ile kazandı.

Tarım satış kooperatifleri birlikleri 54 ilde, 23 ürün dalında yaklaşık 700 bin ortağa hizmet veriyor.

Geçmişte Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'na bağlı olan 16 birliğin 323 kooperatifi bulunuyor.

Birlikler, 2000 yılı Haziran ayında yürürlüğe giren 4572 sayılı kanunla özerkleştirildi.

Birliklerin faaliyet gösterdiği ürünler Türkiye'nin geleneksel ihraç ürünleri arasında yer alıyor.