Zeytinde marka mı tedarikçi mi olacağımıza karar verelim

27 Aralık 2007,Perşembe
Sinan Doğan
Referans

Ürettiği zeytini uzun yıllar içeride tüketen Türkiye, son dönemde dünyanın en uzak köşesine bile ulusal markalarıyla ihracat yapar hale geldi. Bursa'nın Gemlik ve Mudanya, Manisa'nın Akhisar ve Saruhanlı ile Aydın gibi merkezlerde yüzlerce firma zeytin ticareti yaparken, 30'un üzerindeki ilde 400 bine yakın çiftçi ailesi de geçimini yine zeytinden sağlıyor. 2006-2007 sezonunda Türkiye'nin siyah ve yeşil sofralık zeytin ihracatı bir önceki yıla göre yüzde 18 artarak 92 milyon dolara ulaştı. Ancak zeytinde iç tüketimin ihtiyaçlarına göre dikilen cinslerin ağırlığı ve geçen yaz yaşanan kuraklık, 5 yıl içinde 500 milyon dolarlık ihracat rakamına ulaşmayı hedefleyen sektörü olumsuz etkiledi.

İdeal markasıyla ABD, Avustralya gibi uzak pazarlara zeytin ihraç eden Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçıları Birliği Yönetim Kurulu Başkan Vekili Emin Demirci, uluslararası alıcıların talep ettiği nitelikte ürün bulmakta sıkıntı çektiklerini söyledi. Rekabet gücünü ve pazarları yitirmeye başladıklarını belirten Demirci'ye göre Türkiye zeytinde marka olmak veya yabancı markalara tedarikçilik yapmak seçeneklerinden birini tercih etmek zorunda olduğu bir yol ayrımına geldi.

Zeytin sektöründe yaşanan sorun nedir?
Yazın ülkemizde yaşanan kuraklık, zeytin üretimini de olumsuz etkiledi. Zeytin daneleri küçüldü. 160-180 dane zeytin bir kg gelmeye başladı. Bu durum, iri kalibreyi tercih eden dış pazarın ihtiyaçlarına uymuyor. Öte yandan Mısır'da Nil Deltası'nın yer altı suları ile sulanan zeytin ağaçları, kilogramda 70-80 dane ürün verdi. Bizim Avrupa'daki en büyük rakibimiz Yunanistan ise Mısır'dan aldığı zeytinleri işleyip ihracat pazarlarımıza satmaya başladı. Başta Romanya olmak üzere pazarlarımızı kaybetmemek için Dış Ticaret Müsteşarlığı'ndan ihraç etmek şartıyla ithalat izni istedik. Ancak bu isteğimize olumlu yanıt alamadık.

Bugüne kadar Türk firmaları küçük daneli ve daha çok siyah zeytin ihraç etti. Bugün neden sorunla karşılaştınız?
Dış pazarın ihtiyaçları sürekli değişiyor. Romanya bizim en büyük zeytin pazarlarımızdan biri. Orada millet geçmişte sadece karnını doyurmaya çalışıyordu. Ama gelir seviyeleri arttıkça iri zeytin talep etmeye başladılar. Örneğin, 24 bin ton gibi dünyada sınırlı miktarda yetişen Kalamata cinsi zeytini belirli damak tadı olanlar tercih ediyor. Biz 5-6 yıl önce Mısır ve Suriye'ye yaptığımız ziyarette orada hızla gelişen zeytin plantasyonlarını gördük. Özellikle Mısır Kalamata cinsi zeytin dikerek önemli başarı yakaladı. Yunan firmaları Mısır'dan getirdikleri zeytinle bizi vurdu. Biz de elimizde bulunmayan cins ve kalibrede zeytini dışarıdan alarak pazarlarımızı korumak istedik. Fakat bu sezon için bunu başaramadık. Dünyada zeytin satmak istiyorsanız bir takım halinde satmak zorundasınız. Benim küçük kalibre zeytinim var ama büyük yok derseniz müşteri gider başka yerden alır.

Dış Ticaret Müsteşarlığı talebinize neden onay vermedi?
Bizi en çok üzen nokta da bu. Bizim değil de birliklerin görüşü dinlendi. Bugün Türkiye'de zeytinciliğin, zeytin yağı üretiminin hep birlikler veya kamu kuruluşları tarafından yapıldığı sanılıyor. Oysa geçen sezon 90 milyon doların üzerine çıkan zeytin ihracatının sadece yüzde 15'ini birlikler yaptı. Geri kalanı özel sektöre aittir. Marmara Birlik daha çok Almanya'daki Türkler'in tükettiği Gemlik zeytinini ihraç eder. Özel sektör ise Uslu, Domat, Memecik gibi diğer cins zeytinleri dünya pazarlarına çıkarmayı başardı. Ancak sektörün geleceğini ilgilendiren bir konuda bizim görüşümüz dikkate alınmadı.

İhracat kaydıyla ithalata izin verilseydi ne gibi sonuçlar ortaya çıkacaktı?
Her şeyden önce çıkarını düşünen ihracatçı kendi bindiği dalı kesmez. Amacımız hem üreticinin kazanması hem işletmelerimizin ayakta durması hem de pazarlarımızı korumak. Ben sadece kendi çıkarımı düşünecek olsaydım gider Mısır'da mal ürettirip Romanya'ya ihraç ederdim. Serbest bölgede ürünü işleyip dışarı gönderirdim. Ya da daha radikal düşünüp gider Mısır'da, Romanya'da tesis kurardım. Ki bunu bir arkadaşımız yaptı. Oysa işletmelerimizde binlerce çalışanımız var. Yüzlerce zeytin tesisinin ürettiği katma değer var. Eğer izin verilmiş olsaydı biz Mısır'dan, Arjantin'den mal getirip işleyip dış pazarlarımızı rakip ülkelere karşı korumuş olacaktık. Bazıları dışarıdan getireceğimiz zeytinlerin içeride tüketileceği tehlikesine dikkat çektiler. Bunun formülünü de bulmuştuk. 250 bin doların altında ihracatı olan firmalar bu kapsamda zeytin getiremeyecekti. Toplam 5 bin ton mal getirilecekti. İzin alan firma 150 ton mal getirip bunu ihraç ettikten sonra ikinci izni alabilecekti. Bu şekilde kuşkuları oto kontrol mekanizması ile ortadan kaldıracaktık. Sonuçta dışarıda çok daha güçlü olacaktık.

Kasım başından itibaren yeni sezon başladı. Şu an sektördeki firmaların durumu nedir?
Bazı firmalar işleyecek miktar ve nitelikte zeytin bulamıyor. Bazı arkadaşların ihraç fiyatı ise rakiplerin üzerinde kalıyor. Aydın bölgesinde yüzde 20 kapasite ile çalışan firmalar var. Bu firmaların pazarlarını kaybedeceği anlamına geliyor. Bugün Türkiye'nin en büyük zeytin markalarından biri olan Ece, Romanya'daki Carrefour mağazalarından çıkmak zorunda kaldı. Bu mağazaların raflarından inerseniz bir daha girmeniz kolay olmaz. Bu durumu yaşayan 3-4 marka daha var. Geçmişte aynı süreci yeşil mercimekte de yaşadık. Bir yıl tabiat şartlarından dolayı Mısır'a mal gönderemedik. Hemen Kanadalılar devreye girdi. Aradan 15-20 yıl geçti, biz hala Mısır'a yeşil mercimek satamıyoruz. Zeytindeki müşterimiz de gidip ürünü başkalarından alacak. Türkiye ayçiçeğinden yer fıstığına kadar birçok tarım ürününü dışarıdan getiriyor ama zeytine gelince izin verilmiyor.

Fakat gerekçe olarak zeytin ve zeytinyağının stratejik ürün olduğu ifade ediliyor. Siz bu ürünlerin stratejik olmadığını mı düşünüyorsunuz?
Evet zeytin ve zeytinyağı stratejik üründür deniyor. Ama benim stratejik kelimesinden anladığım başka bir şey. Siz bir ürünün fiyatını, arzını uluslararası piyasalarda belirleyebiliyorsanız o ürün stratejiktir. Bugün İspanyollar için zeytin stratejik ürün. Çünkü geçen sezon ürünle oynayıp zeytinyağının tonunu 4 bin euroya çıkardılar, daha sonra da 2 bin 700 euroya indirdiler. Üstelik dökme değil markalı ve ambalajlı yağ ve zeytin satıyorlar. Öte yandan biz hala etiketli olarak malımızı pazara süremiyoruz. Bu şartlarda o ürüne stratejik diyemezsiniz. Bu noktada raflarda sürekli yer alırsak, markalarımızı güçlü tutarsak ürüne stratejik önemini kazandırabiliriz. Yok yılında satacak zeytin bulamazsanız, ertesi yıl marka olmuş yabancı bir firmaya tedarikçi olursunuz. Hep ürünü dökme olarak satmak zorunda kalırsınız. Bu durumda geçmişe döneriz, İtalyanlar'ın, İspanyollar'ın tedarikçisi konumuna düşeriz. Bu tartışmaların arkasındaki temel soru da bu: Marka mı olacağız yoksa tedarikçi mi? Türkiye buna karar vermeli.

Türkiye'nin zeytin varlığının son yıllardaki dikimlerle 300 milyon adete yaklaştığı belirtiliyor. Bu durum sektörün geleceğini nasıl etkiler?
Türkiye'de son 10 yılda kurulan plantasyonlar ile zeytin ağacı sayısı arttı. Dolayısıyla her geçen sezon üretim de artacak. Yağışlar bu şekilde giderse var yılı olan gelecek yıl iyi ürün alacağız. Şimdi temel soru şu; pazarları kaybedersek bu ürünü kime satacağız? Bugün Kilis-Nizip yöresinde ağaç varlığı 4 milyon adeti geçiyor. Bu sevindirici bir gelişme. Fakat geçmişte o yörede 4.5 milyon adet ağaç varmış. Üretici para kazanamadığı için ağaçları kesmiş. Yarın bir gün yeterli miktarda ihracat yapamadığımız için fiyatlarda hızlı düşüş yaşanırsa, zeytin dikimleri kesime döner. Bu konuda mutlaka iyi bir pazarlama yapmak zorundayız.

Bugün kirazdan narenciyeye kadar bir çok ürünün ihracatıyla uğraşan firmalar yurtdışında yatırım yapıyor. Zeytinde de birkaç örnek var. Sizin bu konudaki düşünceleriniz nedir?
Birkaç yıl önce gittiğimiz Mısır'da bize arazileri dolaştıran bir yetkili, bizdeki üretim maliyetini öğrenince 'gelin burada yatırım yapın, hem siz kazanırsınız hem biz' dedi. Fas'ta İspanyol ve Fransız yatırımcılara uygun bedelle araziler ve teşvikler sunuluyor. Arjantin de İspanyollar'ı yatırıma çağırıyor. Biz bu tekliflere sıcak bakmadık. Yaratılan katma değer ülkemizde kalsın istiyoruz. Ancak imkanı olan ayakta kalmak için dışarı gidecektir. Öte yandan dışarıda üretim yaptırmak da bir yol olabilir. Buradaki en büyük sorun yarın hem alıcının hem satıcının sizi devreden çıkarma ihtimalidir.

Bu söylediklerinizden sonra zeytindeki sorunların altında ürün deseninin yattığı anlaşılıyor. Bugüne kadar ihracata yönelik zeytin cinslerini artırmak için birşeyler yaptınız mı?
En büyük sıkıntımız yıllardır Marmara bölgesinde Gemlik zeytininin teşvik edilmiş olması. Çiftçi hızla küçülen topraklarında para kazanmak istiyor. Gemlik cinsi, diğer cinslere göre 2-3 katı daha fazla para kazandırıyor. Biz de 1972'de rahmetli babamla zeytin dikmeye karar verdiğimizde Gemlik cinsini tercih ettik. İyi fiyata satınca da çiftçi tabiriyle şapkayı havaya fırlattık. Bu sezon Marmara bölgesinde Gemlik iri zeytinin fiyatı 5 YTL. Akhisar yöresinde ise Memecik, Uslu gibi zeytinler 50 kuruş-1 YTL arasında gidiyor. Üretici bunu görünce tabiiki Gemlik diker. Burada yanlış olan bir bölgenin zeytininin teşvik edilmesi. Oysa teşvik ülke çapında planlanarak yapılmalı. Türkiye genelinde bir zeytincilik politikasına ihtiyacımız var. Buna rağmen ihracatçılar bazı zeytin cinslerinin önünü açmaya çalışıyor.

Bu konuda örnek verebilir misiniz?Örneğin Manisa yöresinde yetişen Uslu cinsi zeytini uluslararası marka yapmayı başardık. Uslu Türkiye'ye ait, şarabi renkte ve Kalamata bölgesine has tatlandırma metoduyla üretilir. Bunu piyasaya verdik ve tuttu. Amerika'daki büyük firmaların web sayfalarına dünyanın en lezzetli zeytinlerinden biri olarak girmeyi başardı. Tabi üretim miktarı sınırlı, 50 bin ton. Ancak 10 bin tonu ihraç edilebiliyor. Üretim artarsa ihracatı da artacak. Aydın yöresinin Memecik zeytininin hiç ihracatı yoktu. İlk defa Romanya'ya satıldı ve şimdi bir çok firma bu cinsi ihraç ediyor. Türkiye'de eksik olan iri zeytin üretimi. Bu noktada ülkemize adapte olmuş Tekir zeytini var. Manisa, Aydın yörelerinde yetişiyor. Bazı arkadaşlar bu cinsi yetiştirmeye başladı. Domat plantasyonları arttıkça bu cinsi ihraç edebiliriz. Gemlik zeytini de çeşitli işleme metodları ile dışarı satılabilir.

Zeytine prim verilmesi konusunda çalışmanız var mı?
Türkiye'nin sofralık zeytincilikte 500 milyon dolarlık ihracat kapasitesi var. Zeytinyağı ile birlikte düşünülürse rakam 1.5-2 milyar dolara çıkar. Bu iki ürüne de prim verilmeli. Avrupa Birliği zeytinyağına 1.3 euro, zeytine de bunun beşte biri oranında teşvik veriyor. Çiftçi ürünü çok yüksek olmayan fiyata satınca mutsuz olmuyor çünkü primini alınca para kazanıyor. İşte biz bunu Ankara'ya anlatamıyoruz. Prim sistemi ile üretici para kazanır, kayıtdışı ticaret önlenir. İhracatçının da önü açılmış olur.

Zeytinde tüketim konusunda yanlış bilgilendirmeler var. Bu konuda önerileriniz nedir?
Tüketicide yerleşmiş yanlış düşüncelerin olduğu doğru. Bunların en önemlisi siyah zeytin hakkında. Biz siyah zeytin deyince hep simsiyah olacak sanıyoruz. Daldaki zeytinin hepsi aynı tonda siyahlaşmaz. Kırmızıdan kahverengiye kadar farklı renk tonları alır. Bugün Yunanistan'da tamamen siyah zeytin satamazsınız, şüphelenirler. Ürün siyah olacak diye dalında bekletiliyor. Hem kalitesi bozuluyor hem de üretici daha az para kazanıyor. Bu konuda iyi bir kampanya ile tüketiciyi bilinçlendirmemiz lazım.

Dış pazarlarda tüketim alışkanlıkları nasıl değişiyor?
Geçmişte zeytini çekirdeği ile satardık. Artık çekirdeğini çıkarıp satıyoruz. Zeytin pizzada kullanılmaya başladıkça, dilimleyip satıyoruz. Böylece pazarı da genişletmiş olduk. Fransızlar yeşil zeytin, Almanlar hem siyah hem yeşil zeytin, Amerika ve Avustralyalılar ise çekirdeksiz ve dilimlenmiş zeytin seviyor. Öte yandan yüksek tuz kullanılan zeytini sadece dışarıdaki Türkler yiyor. Yabancılar yüzde 2 tuz, pastörize ve konserve edilmiş zeytini tercih ediyor. Yüzde 12-15 arasında tuz kullanma konusunda ısrar edersek pazarı büyütemeyiz.

Zeytinde yeni pazarlar var mı?
Türkiye'nin yeni hedef pazarı Rusya olmalı. Çin de büyük bir pazar ama orada tüketim alışkanlığı yok. Çin'e yerleşmiş yabancılara zeytin satabiliriz fakat bu sınırlı miktarda olur. Avrupa'da peynirli, zeytinli ekmekler üretiliyor. Bu alışkanlık uzun vadede Çin'de de yaygınlaşırsa bu pazara girebiliriz. Fakat Çin'de bizden çok zeytinyağı ihracatçılarının şansı yüksek.

Zeytin ve zeytinyağı lobilerini yıkalım

Türkiye'de zeytin ve zeytinyağında lobiler olduğunu savunan Emin Demirci, "Yağ lobisi en iyi zeytinyağının Ayvalık'ta, zeytin lobisi ise en iyi zeytinin Gemlik'te olduğunu savunur. Tüketiciler ise buna inanır. Oysa her iki yörenin ağaç varlığına ve toplam ticaret hacmine bakarsanız, o yörelerin dışarıdan aldığı ürünleri de işlediğini görürsünüz. Bugün Akhisar'daki zeytinin üçte biri Ayvalık'ta işlenir. Ağaca iyi bakılıp ürün iyi toplanırsa, modern tesislerde işlenip sıkılırsa aynı kalitede ürün elde edilir" dedi.

Emin Demirci kimdir?

1944'de Akhisar'da doğdu. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Teknolojisi Bölümü'nü bitirdi. 5 yıl özel sektörde çalıştıktan sonra kendi işini kurdu. 1988'e kadar kendi ismini taşıyan şahsi şirketi ile çalıştıktan sonra o tarihte aile şirketi olarak İdeal Tarım'ı kurdu. Biri oğlan biri kız iki çocuğu var.